नेपालको घरजग्गा अर्थतन्त्र ९९.९७ प्रतिशत अनौपचारिक

काठमाडौं । नेपालमा घरजग्गासम्बन्धि कारोबारहरु पुरै अनौपचारिक माध्यमबाट हुने गरेको एक अध्ययनले देखाएको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय अर्थशास्त्र केन्द्रीय विभागले गरेको अध्ययनले ९९.९७ प्रतिशत रियल इस्टेटसम्बन्धि कारोबार अनौपचारिक रहेको देखाएको हो । 

नेपालमा ०.३ प्रतिशतमात्र  घरजग्गासम्बन्धि कारोबार मात्रै औपचारिक माध्यमबाट हुने गरेको छ ।

नेपालमा लाइसेन्स प्राप्त दर्तावाल कम्पनीबाट भन्दा पनि व्यक्तिगत रुपमा बढी घरजग्गा सम्बन्धि करोबार हुने गरेकाे छ । नेपाल जग्गा तथा आवास विकास संघले पनि राज्यलाई कर बुझाउने गरी दर्ता भएका कम्पनीबाट हुने घरजग्गा कारोबार एक प्रतिशतभन्दा कम रहेको बताउँदै आइरहेको छ ।

नेपालमा सबैभन्दा धेरै अनौपचारिक कारोबार हुनेमा रियल इस्टेट क्षेत्र पहिलाे बनेको छ । सरकारले वर्षेनी बजेटमै दर्तावाल कम्पनीबाट मात्रै घरजग्गा सम्बन्धि कारोबार गराउने घोषणा गर्दै आए पनि अहिलेसम्म लागू हुन सकेको देखिदैन ।

अर्थशास्त्र विभागकाे अध्ययनमा अचल सम्पत्ति एवं आवास सेवाको उपभोग र घरजग्गाको कारोवार क्षेत्रअन्तर्गत स्वामित्व वा भाडामा दिइएको सम्पत्ति, शुल्क वा सम्झौता अचल सम्पत्तिका गतिविधिहरू र घरपरिवारले आफ्नो आवासमा बसेर प्राप्त गरेका सेवाहरू समावेश गरिएको छ ।

यस क्षेत्रको प्रकृतिको कारणले गर्दा अधिकांश हिस्सा घरपरिवारले आफ्नो आवासमा बसेर प्राप्त गरेका सेवाहरू पर्छन, जसलाई यस अध्ययनमा अनौपचारिक अर्थतन्त्र मानिएको छ । यस्तै, जग्गा कारोवार वा सम्पत्ति अवमूल्यनबाट हुने कर छली ठुलो मात्रामा रहेको छ । यो कुरा नेपालमा सामान्य मानिँदै आएको विभागले जनाएकाे छ । विभागका अनुसार नेपालमा जग्गाको खरिद सम्पत्ति लुकाउने मध्यम भएको छ । लुकाइएको सम्पत्ति अनौपचारिक अर्थतन्त्रमा गणना हुन जान्छ ।

हाल जीडीपीमा यस क्षेत्रले लगभग १० प्रतिशत योगदान दिएको छ ।’ नेपालमा कृषि, बन र फिसिङ सम्बन्धि कारोबार ९६.४८ प्रतिशत अनौपचारिक रहेको छ । एकोमोडेसन तथा फुड सर्भिस गतिविधि ५०.४२  प्रतिशत अनौपचारिक रहेको छ । अध्ययनले राष्ट्रिय लेखा र मुद्रा माग दृष्टिकोण प्रयोग गरेर नेपालमा अनौपचारिक अर्थतन्त्रको सम्भावित दायरा प्रस्तुत गरेकोछ ।

राष्ट्रिय लेखा बिधिअनुसार आर्थिक वर्ष २०१० र ११  देखि २०२० र २१ सम्म औसतमा ४२.६६ प्रतिशत अनौपचारिक अर्थतन्त्र रहेको छ । अनौपचारिक अर्थतन्त्रको आकार ४०/४२ प्रतिशत हुनु भनेको धेरै हो । अनौपचारिक अर्थतन्त्रको आकारलाई क्रमश: घटाउदै  लैजानु पर्ने विभागको सुझाव छ । यो राम्रो नराम्रो ब्याख्या होइन अनौपचारिक अर्थतन्त्रका पनि अर्थतन्त्रमा देनहरु छन् । त्यसलाई मान्यता दिनु पर्दछ । मूल धारमा ल्याउनुपर्ने हुन्छ ।

आवास र खाद्य सेवाहरूको क्षेत्र, घरपरिवारद्वारा सञ्चालित लज र चिया पसलहरू धेरै कम मात्रामा सरकारी संस्थामा दर्ता भएका छन् । त्यसैले यसको अनौपचारिक हिस्सा ठुलो छ । यस क्षेत्रमा रेस्टुरेन्ट, क्याफेटेरिया, फास्ट फूड रेस्टुरेन्ट, टेक(आउट) खाने ठाउँ, मोबाइल फुड कार्ट, बजार स्टलमा खाना तयारी, बार, कफी हाउस, चिया पसल आदिबाट रेस्टुरेन्ट र खाना सेवा गतिविधिहरू खाद्य सेवामा प्रमुख गतिविधिहरू रहेका छन् ।

कुनै पनि सरकारी संस्थामा  दर्ता नभएका घरपरिवारद्वारा सञ्चालित अधिकांश लज र चिया पसलहरू अनौपचारिक छन् । यस्तै, मोबाइल फुड कार्टहरू पनि अनौपचारिक रहेको अध्ययनले देखाएको छ ।